بر اساس ماده یک کنوانسیون حقوق کودک، هر فرد زیر ۱۸سال کودک به شمار می‌رود هرچند جمهوری اسلامی در سال ۱۳۷۲ پس از تصویب مجلس شورای اسلامی و تایید شورای نگهبان به شکل رسمی اما مشروط به عضویت این کنوانسیون بین‌المللی درآمد اما بسیاری از مفاد این پیمان را به دلیل ناسازگاری با قوانین داخلی و موازین اسلامی آشکارا زیر پا می‌گذارد. در حال حاضر، ازدواج زیر ۱۸سال در ایران نه تنها ممنوع نیست بلکه معضلی است که سال‌هاست حل نشده باقی مانده است.
نگاهی به تازه‌ترین گزارش مرکز آمار ایران که در۱۲ بهمن‌ماه منتشر شد تنها بخشی از عمق فاجعه را نشان می‌دهد که می‌گوید در تابستان سال ۱۳۹۹، ۹هزار و ۵۸ دختر در بازه سنی ۱۰ تا ۱۴ سال ازدواج کرده‌اند.
پیش‌تر هم این مرکز اعلام کرده بود که در بهار سال ۱۳۹۹ بالغ بر ۷۰۰۰ دختر بچه ۱۰ تا ۱۴ ساله و یک دختر بچه کمتر از ۱۰ سال ازدواج کرده‌اند.
نخستین هشدارها درباره ازدواج کودکان در ایران به سال ۱۳۸۵ باز می‌گردد که گزارش‌هایی درباره ازدواج بیش از ۳۳ هزار دختر زیر ۱۵ سال منتشر شد. برپایه پژوهشی که براساس سرشماری مرکز آمار ایران انجام شده است حدود ۸۴۸ هزار کودک دختر و پسر تا سال ۱۳۸۵ ازدواج کرده اند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که ۲۵ هزار نفر از کودکان ازدواج کرده در سنین کمتر از ۱۸ سال طلاق گرفته‌‌اند و حدود ۱۲ هزار نفر دیگر همسران خود را از دست داده اند.
نکته اسفناک‌تر گزارشیست که در سال ۱۳۸۹ منتشر شد که به ۷۱۶ مورد ازدواج زیر۱۰ سال اشاره کرده بود.
در سال ۱۳۹۳ بالاترین میزان ازدواج کودکان در ایران ثبت شد. طبق آمار ثبت احوال ایران در آن سال بیش از ۴۰ هزار کودک، پیش از پایان دوران کودکی وارد زندگی مشترک شدند.
این آمارها نشان می‌دهند که در سال ۹۰، ۲۲۰ کودک زیر ۱۰ سال، سال ۹۱، ۱۸۷ کودک، سال ۹۲، ۲۰۱ کودک، سال ۹۳، ۱۷۶ کودک و در سال ۹۴، ۱۷۹ کودک زیر ۱۰ سال تن به ازدواج داده‌اند.
بر اساس آمار منتشر شده بالغ بر ۹۵ هزار مورد طلاق زنان زیر ۱۹ سال در فاصله سالهای ۹۰ تا ۹۴ ثبت شده که حدود ۵ هزار و ۷۶۰ مورد از این طلاق‌ها مربوط به ازدواج‌هایی است که سن زوجین کمتر از ۱۵ سال بوده است.
سرشماری‌های سال ۱۳۹۵ مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که از مجموع ۴ میلیون و ۳۸۱ هزار دختر ۱۰ تا ۱۸ سال، ۳۷۳ هزار دختر، همسردار، ۹۴۲ دختر بر اثر فوت همسر و حدود ۷ هزار دختر بر اثر طلاق بدون همسر بوده اند.
یک سال بعد، سالنامه آماری ثبت‌احوال ایران از ازدواج ۲۱۷ کودک زیر ۱۰ سال و ۳۵۳۲۳ دختربچه ۱۰ تا ۱۴ سال در ایران خبر داد.
در سال ۱۳۹۷، ۳۲۴ مورد ازدواج‌های کمتر از ۱۵ سال در پسران و ۱۳ هزار و ۵۴ ازدواج در دخترانِ کمتر از ۱۳ سال به ثبت رسید. همچنین ۱۳۳ هزار و ۸۶ ازدواج در دختران ۱۴ تا ۱۸ سال بە ثبت رسید.
مرکز پژوهش‌های مجلس در آن سال با استناد به آمارهای ثبت احوال گزارش داده بود که بیشتر دختران نابالغ، به همسری مردانی درآمده‌اند که دست کم ۱۰ سال از آنها بزرگتر بوده‌اند. برپایه این گزارش در سال ۱۳۹۵، سه دختر ۱۰ تا ۱۴ ساله به عقد مردانی ۷۰ ساله در آمدند و ۱۳۸ مورد ازدواج‌ها با فاصله سنی ۲۵ تا ۲۹ سال صورت گرفته است.
آمارهای منتشر شده نشان می‌دهند کودک همسری در بین گروه‌های ساکن حاشیه شهرهای بزرگ، مناطق روستایی، عشایری، مرزنشین‌ها و دهک‌های پایین اجتماعی و فقیر به چشم می‌خورد.
براساس آمارهای رسمی در فاصله سالهای ۹۵ تا ۹۸ ازدواج در سنین کمتر از ۱۵ سال در بین دختران رشد چشمگیری داشته است که به نظر کارشناسان رابطه مستقیمی با گسترش فقر و مشکلات معیشتی دارد.
یافته‌های تحقیق کامیل احمدی؛ پژوهشگر ایرانی نشان می‌دهد که هفت استان خراسان رضوی، آذربایجان شرقی، خوزستان، سیستان و بلوچستان، آذربایجان غربی، هرمزگان و اصفهان در سالهای اخیر بیشترین فراوانی کودک‌همسری را به خود اختصاص داده اند.
دلایل رواج کودک همسری
یکی از اصلی‌ترین دلایل رواج کودک‌همسری در ایران فقر، سودجویی و باورهای فرهنگی خانواده‌های فقیر و پرجمعیت است. شوهر دادن دختران، به معنی کاهش هزینه خانواده است. مطالعات نشان می‌دهد هر چه شرایط اقتصادی و سطح سواد خانواده بالاتر باشد، تمایل به ازدواج اجباری کودکان کمتر می‌شود.
از دیرپا، تن دادن به «کودک‌همسری» در ازای دریافت وجوهی مانند «شیربها» متأثر از فرهنگ واپسگرایانه و مذهبی، در بین خانواده‌های فقیر ایرانی رواج داشته است، اما در سالهای اخیر با بالا رفتن شاخص فلاکت در ایران این معامله اقتصادی برای خانواده‌های فقیر شکل تازه‌ای پیدا کرده است در حقیقت فقر مالی بسیاری از خانوادە‌ها را ناچار کردە است کە تن بە ازدواج‌های زود هنگام بدهند.
از سوی دیگر وسوسه گرفتن «وام ازدواج» انگیزه خوبی برای برخی از والدین شده است که به دلایل مختلفی مانند فقر یا سودجویی، چوب حراج به کودکی دخترانشان می‌زنند و دخترانشان را در کودکی به نام ازدواج «معامله» می‌کنند تا به اصطلاح عامیانه یک «نان‌خور» کمتر شود چراکە آنها توان تامین نیازهای معیشتی کودکانشان را در خود نمی‌بینند.
در سال گذشته وام ازدواج جوانان برای هرکدام از زوج‌های ایرانی ۳۰ میلیون و در مجموع ۶۰ میلیون تومان بود. این رقم بر اساس مصوبه مجلس شورای اسلامی وام ازدواج در سال ۹۹ برای هر یک از زوجین به ۵۰ میلیون تومان افزایش یافت. معاون وزارت جوانان و ورزش در آذرماه جاری در مورد سوء استفاده از وام ازدواج به خبرگزاری ایسنا گفته بود: «بعد از افزایش وام ازدواج، کودک همسری نیز در برخی نقاط به شدت افزایش یافته و حداقل نسبت به سال گذشته [سال ۹۷] این موضوع در برخی نقاط کشور تا چهار برابر افزایش داشته است».
پس از فقر و فرهنگ، نبود قانون، این اجازه را به خانواده‌ها می‌دهد که دختران و حتی پسران خود را وادار به ازدواج در زیر سن قانونی بکنند.
سن رسمی ازدواج در ایران پس از سال ۱۳۵۳براساس اصلاحیه «قانون حمایت خانواده» ۱۸سال برای دختران و۲۰ سال برای پسران تعیین و تاکید شده بود که در صورت نظر دادگاه و با اجازه والدین دختران زیر ۱۵سال می‌توانند ازدواج کنند این قانون پس از انقلاب اسلامی و در سال ۱۳۶۱ لغو شد و مطابق معنای فقهی بلوغ دختران ۹ سال قمری و پسران ۱۵ سال قمری به عنوان سن ازدواج اعلام شد.
بعدها براساس اصلاحیه مصوب سال ۱۳۷۹ قانون مدنی، سن ازدواج به ۱۳ سال برای دختران و ۱۵ سال برای پسران تغییر یافت و ازدواج پایین‌تر و نکاح قبل از بلوغ به شرط رعایت مصلحت توسط ولی طفل (پدر و جد پدری) جایز شناخته شد.
علاوه بر این، بر اساس ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی، عقد نکاح دختر قبل از رسیدن به سن ۱۳ سال تمام شمسی و پسر قبل از رسیدن به سن ۱۵ سال تمام شمسی منوط به اذن ولی و به شرط رعایت مصلحت با تشخیص دادگاه صالح است؛ به عبارت دقیق‌تر، «شرط اذن ولی» در این ماده، چراغ سبز بسیاری از خانواده‌هایی شده است که توان اثبات مصلحت کودکشان را برای ازدواج در دادگاه ندارند و با صلاح‌دید خود دختر ۹ ساله‌شان را به عقد مردی مسن درآورند.
بنابراین شمار واقعی ازدواج کودکان در ایران بالاتر از این آمارهاست؛ زیرا خانواده‌های بسیاری هستند که دختر زیر سن قانونی خود را به عقد مردی بزرگسال درمی آورند و ممکن است بدون ثبت نام ازدواج کنند که در بسیاری موارد یا سن واقعی دختر به درستی ثبت نمی‌شود و یا ازدواج دختر تا رسیدن سن قانونی، به شکل عقد موقت ثبت می‌شود.
گزارشگر ویژه سازمان ملل در مورد وضعیت حقوق بشر در ایران گزارش داده است که بین سالهای ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۳ حدود ۴۰ هزار و ۶۳۵ مورد ازدواج دختران زیر ۱۵ سال ثبت شده است که از این تعداد بیش از ۸۰۰۰ مرد، حداقل ۱۰ سال بزرگتر بودند.
این واقعیات تکان دهنده سال هاست که دغدغه اصلی فعالان مدنی و حقوق کودکان بوده است. مخالفت با ازدواج کودکان در ایران از سال ۱۳۷۹ تاکنون بارها از سوی فعالان مدنی و برخی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی در قالب لوایحی نظیر «لایحه حمایت از کودک و نوجوان»، «اصلاح ماده ۱۰۴۱ قانون اساسی»، طرح «تعیین سن ازدواج پسران ۱۸ سال و دختران ۱۶ سال» یا طرح «کودک همسری» «ممنوعیت ازدواج دختران زیر۱۵ سال و پسران زیر۱۸ سال» و لایحه «جلوگیری از ازدواج دختران زیر ۱۳ سال» مطرح شده است، تلاش‌هایی که با مقاومت کمیسیون قضایی مجلس یا سنگ‌اندازی‌های فقهای شورای نگهبان نافرجام مانده اند.
با وجود انتشار این آمارها و واقعیات موجود، برخی از مقام‌های حکومت ایران منکر افزایش «کودک‌همسری» هستند؛ رئیس سازمان اجتماعی ایران گفته است «ما چیزی به عنوان کودک همسری به معنایی که در ادبیات جهانی وجود دارد، در کشورمان نداریم یعنی در مسیر قانونی این کار انجام می‌شود».
هدف اصلی برای ازدواج کودکان در ایران، رسیدن به سیاست مورد نظر علی خامنه‌ای؛ رهبر جمهوری اسلامی برای افزایش جمعیت است چرا که افزایش سن جمعیت ایران یکی از نگرانی‌های جدی حکومت ایران است اما بنابر آمارهای رسمی زوج‌های جوان به دلیل مشکلات فزاینده اقتصادی، رغبت چندانی به فرزندآوری ندارند.
تشویق مردم به ازدواج زودهنگام کودکان کم سن و سال، فرزندآوری بیشتر و ترویج نقش‌های مادرانە برای زنان، بدون درنظرگرفتن معیارهای کنوانسیون‌های جهانی طی سالهای اخیر در دستور کار جریان‌های محافظه‌کار مذهبی و دستگاه‌های فرهنگی و اجتماعی حکومتی ایران قرار گرفته است.
در این سال‌ها برخی کشورها مثل سعودی، مصر، عراق و ترکیه قوانینی مترقی پیرامون بحث ازدواج کودکان وضع و اقدام به ممنوعیت ازدواج افراد زیر ۱۵سال کرده‌اند. این همه در حالیست که ایران در کنار سودان تنها کشورهایی بودند که در سال ۲۰۱۴ حاضر نشدند قطعنامه «منع ازدواج کودکان» کمیته حقوق بشر سازمان ملل را امضا کنند.
یونیسف ازدواج در سن پایین‌تر از ۱۸ سال را مصداق «کودک‌همسری» می‌داند. ازدواج در کودکی، می‌تواند به ترک تحصیل، محدود کردن فرصت‌های شغلی، خشونت‌های فیزیکی و جنسی، انزوا و افسردگی، فرار از خانه، بارداری زودهنگام در کودکی، سرطان دهانه رحم و خطر ابتلا به بیماری‌های مقاربتی بیانجامد.
